UTRECHT MANIFEST NO.4
Onder de artistieke leiding van Jurgen Bey richt de vierde biënnale zich met ‘Het Nieuwe Werklandschap’ op de positionering van vormgeving in het hart van een ingrijpend sociaaleconomisch veranderingsproces, waarbij de stad centraal staat. Hoe ontwikkelen stad en stedelingen een structuur die wel inspeelt op nieuwe economische, maatschappelijke en technologische omstandigheden? Hoe kan ontwerpen bijdragen aan het scheppen van de stad als nieuw, lerend en levend werklandschap?
Met de onderdelen helpdesk ROTSOORD, werklandschap KRUIST ICI, werklandschap EET en werklandschap VERDIEPT worden al werkend modellen gevormd en gecheckt, waarin proefondervindelijke projecten worden vergeleken met historisch bewijsmateriaal en waarin de microschaal van Groot Rotsoord tegelijk een metafoor biedt voor stedelijke vraagstukken die zich over de hele wereld voordoen.

Utrecht Manifest is een tweejaarlijks cultuurevenement in en rond de stad Utrecht. De manifestatie heeft een multidisciplinair karakter en heeft, anders dan de meeste biënnales, triënnales en vormgevingsmanifestaties in Nederland en daarbuiten, een continue agenda. Per editie wordt voortgebouwd op de resultaten, kennis en ervaringen van de voorgaande edities. Hiermee geeft Utrecht Manifest vorm aan haar ambitie om meer te zijn dan een eenmalige ontmoetingsplek en als een duurzaam platform te functioneren waar gedurende langere tijd vragen worden gesteld en kennis wordt ontwikkeld op het gebied van social design.

STARTPUNT
Het evenement begon vanuit een heroriëntatie op het modernisme – een stroming in de kunst die sinds de vroege 20ste eeuw een schokgolf door cultuur en samenleving stuurde. In de persoon van Gerrit Rietveld, maar ook in de productie van meubelfabrikant Pastoe is de Utrechtse verwevenheid met het modernisme tot op de huidige dag voelbaar. Met de tentoonstelling ‘NU. Pastoe 90 jaar’, gehouden in het Centraal Museum, werd het fundament van Utrecht Manifest gelegd.
In 2005 was de eerste biënnale van Utrecht Manifest een feit en werd ervoor gekozen UM het karakter mee te geven van een onderzoekend evenement. In 2007 borduurde Utrecht Manifest voort op de voorgaande editie met tentoonstellingen, debatten, lezingen en filmvoorstellingen. Tijdens het symposium ‘Het Duurzaamheidsdilemma’ stond het vernieuwend vermogen van de vormgeving ter discussie. Voor Utrecht Manifest 2009 werd ervoor gekozen om de biënnale vanuit meerdere perspectieven te laten functioneren. Niet alleen vanuit een historisch en utopisch perspectief, maar ook vanuit een activistisch perspectief vertaald in het project Hoograven Invites You!, uitgevoerd onder leiding van de Venezolaanse architecten Alfredo Brillembourg en Hubert Klumpner. Zij deden onderzoek naar de ontwikkelingsmogelijkheden van de Utrechtse wijk Hoograven zoals gezien, beleefd en verwacht door de bewoners van diverse culturele herkomst, jong en oud.
Het project Hoograven Invites You! heeft uiteindelijk geleid tot het selecteren van 3 hotspots, t.w. de ‘Play Spot’ in het zuiden van de wijk Hoograven – Utrecht, de ‘Live Spot’ in het midden en de ‘Art Spot’ gelegen rond De Pastoe Fabriek, waaraan een gevolg wordt gegeven met Het Nieuwe Werklandschap.


HET NIEUWE WERKLANDSCHAP
Rotsoord dient als onderzoeksterrein en testsite om Het Nieuwe Werklandschap te beproeven. Het is van oudsher een productiegebied, waar nu de industrie verdwijnt om plaats te maken voor nieuwe appartementencomplexen. Op veel andere plekken in de wereld leidt voortschrijdende urbanisatie tot vergelijkbare transformaties. Het weefsel van de stad verandert continue onder invloed van hoe we de stad gebruiken. Gebieden worden niet uitsluitend ingericht op een dominante functie, maar zijn onderdeel van een dynamisch netwerk van activiteiten die in tijd en ruimte door elkaar lopen. Door werken, wonen en leven zoveel mogelijk te integreren met de omgeving waarin dat gebeurt en activiteiten zoveel mogelijk op elkaar aan te sluiten en functies slim te benutten, blijft de stad goed functioneren. Een organische invulling van sociale en economische structuren, kunnen de levensvatbaarheid gebieden in de stad beter waarborgen.

Onderzoeksterrein Rotsoord is al sinds eeuwen een productiegebied waar werken en wonen naast elkaar bestaan op wisselende manieren. De ratio wonen en werken geeft in elk tijdvak, elk soort samenleving een eigen uitkomst. Voor de grootschalige industrie er was, werkten kleine, losstaande bedrijven als één fabriek samen, tussen de huizen in, om één eindproduct te produceren. Daarna werden de machines en productieaantallen in fabrieken zo groot, dat ze naar de stadsrand verdwenen. Daar verrees, halverwege de vorige eeuw, rondom grote fabrieken een hele woonwijk voor de arbeiders. De werkgever bouwde scholen, zorgde voor medische voorzieningen, legde parken aan en zorgde voor de scholing. Hele families werkten vaak bij dezelfde werkgever en ‘het werk’ was de bindende factor in het gebied. Er lijkt nu een industriële periode aan te breken waarin wonen en werken weer dichter bij elkaar komen en zelfs door elkaar lopen. Kan productiewerk weer een centrale plaats te krijgen in het straatbeeld? Dit vereist dan nieuwe ruimtelijke vormgeving.

Nu, in het zogenaamde ‘postindustriële tijdperk’ zijn wij alsmaar verder verwijderd geraakt van het fysieke productieproces. De hele keten van werk, productie, distributie, consumptie speelt zich tegenwoordig af op een wereldschaal, tussen denken, maken en gebruiken ligt een steeds grotere afstand. De transformatieplannen in dit stadsdeel van Utrecht en veranderde verhouding tussen werken en wonen in het algemeen, maakt Het Nieuwe Werklandschap tot een actueel onderzoeksthema als basis voor sociaal duurzame gebiedsontwikkeling. Dat vereist ook een nieuwe aanpak.

Het Nieuwe Werklandschap plaatst stadsontwikkeling in het hart van de alledaagse realiteit door ontwerp direct producerend te laten reageren op onderzoek. Vanuit vier hoofdonderwerpen brengen we de economische en culturele functies van Rotsoord in kaart om inzicht is in de agenda van het gebied:

‘Helpdesk ROTSOORD’ onderzoekt vraag en aanbod door vragen van bewoners te verzamelen en ideeën aan te bieden die hierop een antwoord kunnen zijn.

‘Werklandschap KRUIST ICI’ test kruisingen van kennis en vaardigheden die in de wijk aanwezig zijn, om het productiepotentieel van Rotsoord beter te benutten.

‘Werklandschap EET’ beproeft of de smaak van Rotsoord en manieren om voedsel te produceren in de wijk, van Rotsoord een culinaire werkplaats kan maken.

‘Werklandschap VERDIEPT’ beschouwt de relatie tussen werk en landschap vanuit theoretische verdieping.

Geleidelijk komt er een agenda en structuur van het gebied bloot te liggen in ‘Het Nieuwe Werklandschap: dat wordt het vliegwiel van UM NO. 4. In deze vierde editie worden de eerste concrete stappen in de realiteit gezet om een volgroeid actiemodel te worden voor stadsontwikkeling. Ontgonnen kennis, vaardigheden en mogelijkheden, bestaand of nieuw, kunnen straks tactisch geschakeld worden in één lokale productieketen. Utrecht Manifest zoekt naar de verblijfskwaliteit van het werklandschap. Design is zo integraal onderdeel van ordening van ruimte, waarbij economische en culturele functies leidend zijn en woonfunctie volgend. Verzamelde kennis en proposities brengen social design in praktijk, in het spoor van een brede maatschappelijke discussie over onze veranderende leefomgeving.

In het werkoord en op andere plekken in Rotsoord zorgen publieke manifestaties en theorievorming voor een constante ideeënstroom, die nieuwe partijen aan UM 4 bindt, het ontwerpproces voedt en het debat opstookt. Workshops op tankstations, bier van de autowasstraat, een antwoordenmagazijn; via tentoonstellingen, lezingen films en optochten vinden we nieuwe ingangen in Rotsoord.